Gert Biesta – Het prachtige risico van onderwijs
Voor meer informatie over Gert Biesta en zijn oeuvre, zie zijn website www.gertbiesta.com. Recensie door Simon Verwer Over de leraar als onderwijzend wezen in de wereld Wat is het doel van ons onderwijs? Deze vraag, die in de dagelijkse onderwijspraktijk vrijwel volkomen afwezig is, functioneert als rode draad in het oeuvre van Gert Biesta. Eerder schreef hij hierover:
Deze fundamentele invalshoek is een verrijking voor het denken over onderwijs. En niet alleen voor het denken over onderwijs. Biesta is in wezen een wijsgerig antropoloog: hij is, naar mijn oordeel, op zoek naar wat het betekent om mens te zijn en/of te worden. Dit is onder meer te af te lezen aan zijn interesse in ‘subjectificatie‘ en zijn gebruik van de filosofie van onder meer Emmanuel Levinas, Michel Foucault en Jacques Derrida. In het verlengde hiervan is het van wezenlijk belang om de richting van de onderneming van Biesta te begrijpen: het is niet zo dat hij een filosofische theorie opbouwt en vervolgens de implicaties hiervan onderzoekt voor het onderwijs. Nee, het werkt bij Biesta eerder de andere kant op: omdat onderwijs een creatieve beweging is die iets nieuws toevoegt in de wereld, worden we in staat gesteld om het mens worden ten volle te onderzoeken te midden van dat proces. Zoals de recensent op Learning Space schreef:
Het is een idioom dat zeer welkom is in een tijd waar de pedagogische traditie vrijwel verbannen lijkt uit de hedendaagse onderwijstaal. Met Het Prachtige Risico van Onderwijs is Biesta erin geslaagd om een boek te schrijven dat de mogelijkheid biedt tot zo’n alternatieve onderwijstaal: wat mij betreft is er in lange tijd niet zo’n relevant boek verschenen dat op zo’n fundamenteel niveau een potentiële bijdrage levert aan wat de herovering van het onderwijs genoemd zou kunnen worden. In deze korte recensie poog ik om deze relevantie van Biesta zijn boek zo inzichtelijk mogelijk te maken. Echter, zoals anderen ook hebben aangegeven, doet iedere recensie het boek ergens te kort vanwege haar ongekende dichtheid aan ideeën en verankering in de pedagogische traditie. Ik verwijs hiervoor ook graag naar andere reviews die zijn verschenen, zoals: Learning-Space en/of Derek R. Ford. Desalniettemin waag ik hieronder een poging, al was het maar omdat ik geloof dat iedereen die geïnteresseerd is in filosofie en goed onderwijs dit boek zou moeten lezen. En herlezen. In deze recensie zoom ik in op een drietal kwesties: 1) de spanning tussen het politieke/economische/wetenschappelijke/technologische vertoog en het onderwijs als menselijke activiteit 1) de spanning in het hedendaagse onderwijsdebat The Beautiful Risk verschijnt in een interessante tijd. De balans tussen vertrouwen en controle heeft zich wat onderwijs betreft de afgelopen decennia sterk ontwikkeld richting de laatste van deze twee pijlers. De onderwijspolitiek en het hieruit voortkomende beleid heeft zich meer en meer gericht op de creatie van een zo risicoloos en op afstand bestuurbaar onderwijssysteem. Concreet uit dit zich in de toename van de nadruk op toetsen, de uniformiteit en output-financiering. Over deze tendens schrijft Biesta op de eerste pagina:
Deze reductie of ontkenning van het menselijke aspect van onderwijsprocessen naar platte (PISA) cijfers op tafel van beleidsmakers en politici leidt, zo vat ik samen in mijn eigen woorden, tot een onmenselijke of inhumane visie op onderwijs. Het is de complexiteit van de menselijke interactie die onderwijs tot onderwijs maakt waarover Biesta al enige jaren schrijft. In Het Prachtige Risico van Onderwijs opent Biesta met een fenomenaal hoofdstuk over creativiteit waarin hij een onderscheid maakt. Voor dit onderscheid tussen sterke en zwakke creativiteit beroept hij zich op het werk de Amerikaanse, postmoderne theoloog John Caputo. In essentie gaat het hierbij om een onderscheid tussen een essentialistische, monologische, metafysische opvatting van creativiteit en en een existentiële, dialogische opvatting van creativiteit. Een concretisering van dit onderscheid is te vinden in het hoofdstuk over ‘Teaching’ waar Biesta schrijft:
Kortom, het onderwijs of de leraar produceert niets, in de sterke betekenis van het woord. Een mens kan niets geleerd worden maar alleen iets worden aangereikt. Deze aanreiking of verleiding huisvest de sleutel tot succesvolle interactie. Filosofisch uitgedrukt: goed onderwijs schept de gelegenheid tot de mogelijkheid van de ervaring van subjectiviteit. Het onderwijs draagt bij aan het in de wereld zijn en hoe een individu zich hierbinnen kan positioneren. De wereld biedt weerstand en de taak van het vormingsproces dat onderwijs heet is om leerlingen de handvatten te bieden om succesvol in de wereld te kunnen zijn. De idee van ‘maakbaarheid’ of ‘creativiteit’ dat nu impliciet besloten ligt in de hedendaagse onderwijspolitiek is niet afkomstig uit een oorspronkelijke onderwijstaal maar uit een economisch, technologisch of wetenschappelijk spreken over de wereld. Biesta maakt zich zorgen dat “un-educational ways of thinking about education” de pedagogisch-filosofische basis verdringen. Wat dit praktisch betekent kan wat mij betreft geïllustreerd worden met bijvoorbeeld de aandacht voor ‘Science’-vakken en excellentie. Hoe nastrevenswaardig deze zaken in zichzelf ook mogen zijn, ze lijken bovenal het resultaat van een doorgeschoten accent op kwalificatie en socialisatie, ingegeven door economische motieven. Een perspectief waarin het belangrijkste – het subject – vergeten wordt. Het is bijvoorbeeld opvallend dat er nog steeds geen overtuigende pedagogische basis is voor het excellentie denken en dat het desalniettemin ingang heeft gevonden, al zij het niet wezenlijk onder docenten. Het eerste hoofdstuk over creativiteit lees ik als poging tot een antwoord op het maakbaarheidsvraagstuk: op welke wijze kunnen mensen via onderwijs de ervaring van subjectiviteit op doen middels het in de wereld zijn? Kunnen studenten en leerlingen in werkelijke vrijheid geëmancipeerd worden om iets nieuws toe te voegen aan de wereld? Biesta streeft een visie na waarbinnen leerlingen en/of studenten zichzelf kunnen worden, met oog voor de complexe balanceeroefening die dit voor de onderwijzer met zich mee brengt. Binnen Nederland zijn wijsgerig pedagogen als Hester Ijsseling ( @hesterij ) en Alderik Visser ( @alderikvisser ) interessante denkers die op een soortgelijke wijze op zoek zijn naar een oorspronkelijke onderwijstaal die recht doet aan de menselijkheid van het werk. 2) de taal van het leren en de dood van de leraar Zoals Derek Ford terecht heeft benadrukt kan Het Prachtige Risico van Onderwijs gezien worden als het sluitstuk van een trilogie. Wat begon in Beyond Learning: Democratic Education for a Human Future uit 2006 en werd uitgediept in Good Education in an Age of Measurement: Ethics,Politics, Democracy komt nu tot volle wasdom in dit laatste boek. Een van de belangrijkste inzichten die Biesta in zijn werk heeft geopenbaard is de ideologie van de taal van het leren. Biesta stelt dat ’the language of learning’ een bedreiging vormt voor ’the language of education’. Dit is op zich geen nieuw argument (zie bijvoorbeeld de Krachtvoerlezing op de HVA van eerder dit jaar te bekijken deze link ). De auteur brengt zijn stokpaardje dit maal helderder dan ooit tevoren onder woorden. Over de opkomst van de taal van het leren schrijft Biesta:
Ook in Nederland zijn deze 4 ontwikkelingen steeds duidelijker te zien. Steeds vaker wordt er gesproken over gepersonaliseerd leren, willen scholen zich geen school meer noemen en worden de woorden ‘leraar’, ‘docent’ of ‘onderwijzer’ vervangen door ‘coach’, ‘expert’ of ‘facilitator’. In een voetnoot op pagina 46 spreekt Biesta in deze zin over de dood van de leraar. Nu zijn in de geschiedenis van de filosofie een groot aantal personen en fenomenen dood verklaard (denk aan God, de Geschiedenis, de Democratie of de Kunst). Wat Biesta voor ogen heeft is de dood van de idee van de leraar als autoriteit of gezaghebbende en in die zin is zijn wat provocerende benaming zo gek nog niet. Het is, samengevat, de verdienste van Biesta om te laten zien dat onderwijs en leren twee verschillende manieren van spreken over de wereld zijn die natuurlijk elkaar soms raken maar zeker niet altijd overlappen. 3) het belang van de relatie en het (morele) oordeel van de leraar Dit derde aspect van het boek is het meest vernieuwende en ongrijpbare. Ik moet ook eerlijk zeggen dat ik nog lang niet alles uit het boek heb begrepen maar dat het mij wel gegrepen heeft. Dat heeft met name te maken met het belang dat Biesta toekent aan het idee (of de idee) van de relatie. Het onderstaande is dan ook een eerste aanzet tot begrip. Een belangrijke kwaliteit van Biesta is zijn fenomenologische invalshoek: onderwijs is een menselijke activiteit en dus tevens een menselijke ervaring. Deze ervaring wordt niet altijd even veel recht gedaan in de theorie omdat zij te subjectief, anekdotisch of particulier zou zijn. Wat Biesta heel knap doet is heen en weer reizen tussen theorie en praktijk, op zo’n wijze dat een dergelijk onderscheid op zichzelf onhoudbaar lijkt te worden. Zoals Arjan Moree ( @arjanmoree ) terecht heeft opgemerkt doet deze sfeer van schrijven soms denken aan het werk van Luc Stevens en de trajecten omtrent Pedagogische Tact. Een praktisch wijsgerig onderzoek naar de verbindingen tussen het denken van Biesta en het werk van Stevens en Max van Manen zou daarom mijns inziens zeer wenselijk zijn. Vanuit de hierboven genoemde fenomenologische invalshoek onderzoekt Biesta de menselijke ervaring nauwgezet. Een specifieke ervaring is die van de relatie. Wij hebben als mens allerlei relationele verhoudingen: in de eerste plaats tot onszelf, vervolgens tot de Ander en ook nog tot de Wereld. Deze relationele verhoudingen raken aan emancipatie, vrijheid, politiek en meer en vormen dan ook thema’s in dit boek. Het is deze gegeven relationaliteit van het subject – het in de wereld geworpen zijn – waardoor het onderwijs vraagt om een open, zwakke en risicovolle benadering. Deze openheid en risicovolheid treffen wij bijvoorbeeld aan in communicatie, waar een hoofdstuk over gaat. Het gaat Biesta immer om de mens als handelend wezen: aangezien wij mensen zijn die in de wereld existeren, handelen wij. Middels onze handelingen laten wij zien wie we zijn. Dit handelen baseren wij op kennis of wijsheid, waarbij phronèsis en aretè komen kijken. In deze zin is de leraar altijd een handelend subject dat oordeelt op basis van moraliteit en niet op basis van competenties. Of wel: de goede leraar is niet de competente leraar, als deze zin ergens op slaat. Conclusie Wanneer ik papieren boeken lees, vouw ik bij interessante en belangwekkende pagina’s altijd de oren om. Bij dit boek zijn er een aantal pagina’s overgebleven met rechte hoeken. In andere woorden: willen we echt goed onderwijs, dan zijn dit soort boeken die op lerarenopleidingen gelezen zouden moeten worden. Al staat Biesta op dit moment met enige afstand op grote, wat eenzame hoogte. Er is ook kritiek mogelijk op het boek, natuurlijk. De moeilijkheidsgraad kan door sommige als een obstakel gezien worden. Niet iedereen zit even goed in zijn Derrida of Levinas. Daar wil ik voor nu mij niet op toeleggen. Dit boek is voor mij de boodschap dat er een ander onderwijsparadigma mogelijk is: een denken dat gebaseerd is op het menselijke karakter van het onderwijs. Simon Verwer Referenties 1 – Interview met Biesta op het congres over kunsteducatie: http://www.lkca.nl/bijeenkomsten/onderzoeksconferentie/ Gert Biesta reageerde zelf op 28 april 2014 in een ‘comment’ op het bovenstaande bericht: Deze boekbespreking is geplaatst binnen de volgende categorieen: 2015, Biesta, Creativiteit, Derrida, Foucault, Levinas, Onderwijsdoelen, Pedagogie, Persoonsvorming, Verantwoordelijkheid |
Pingback: Dolf van de Berg – Herstel van de pedagogische dimensie in de ontwikkeling van mens en wereld | onderwijs filosofie
Pingback: bell hooks – Teaching Community | onderwijs filosofie
Pingback: Siebren Miedema (red.) – Pedagogiek in meervoud | onderwijs filosofie
Pingback: Tyson E. Lewis – On Study | onderwijs filosofie
Pingback: Ruth Heilbronn en Lorraine Foreman-Peck (Ed.) – Philosophical Perspectives on Teacher Education | onderwijs filosofie
Pingback: Philippe Meirieu – Pedagogiek, de plicht om weerstand te bieden | onderwijs filosofie
Pingback: Maurice Merleau-Ponty – De wereld waarnemen | onderwijs filosofie
Pingback: Alderik Visser – Persoonsvorming als curriculaire uitdaging!? en de blog ‘persoonsvorming’ | onderwijs filosofie
Pingback: Piet Spigt (red.) – A.H. Gerhard. Vrijdenker, socialist en opvoeder | onderwijs filosofie
Pingback: Claudia W. Ruitenberg – Unlocking the World | onderwijs filosofie
Pingback: Gert Biesta – The rediscovery of teaching | onderwijs filosofie
Pingback: Paolo Virno – When the word becomes flesh | onderwijs filosofie